Оценить:
 Рейтинг: 4.67

Қўқон хонлари

Год написания книги
2013
1 2 3 4 5 ... 9 >>
На страницу:
1 из 9
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля
?y?он хонлари
Хамидулла Абдуллаев

Биз ушбу асаримизда ?y?он хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг yзига хос жи?атларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан ?андай бошланиб, ?аерда ва ?андай хайрлашди, нималарни ту?фа ?илиб ва яна нималарни юлиб кетди. ?андай хайрли ишлар ?илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар ра?на солди, миллатнинг ?урурини топтаган, унга зулм ?илган абла?лар кимлиги ?а?ида сyз юритамиз. Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.

Бир «y?имишли» танишим менга мурожаат ?илиб шундай деди:

– Малика Нодиранинг ?айкалини Ўрданинг рyпарасига yрнатса бyлмайдими?

– Нега? – дедим.

– Ахир уларнинг ?арорго?и yша ер-ку, – деди у соддадиллик билан.

– Хонларнинг бу ?арорго?и ?урилиши Нодирабегимнинг вафотидан йигирма йил yтиб кейин бошланган, – дедим.

– Ундай бyлса уларнинг «?арорго?и» ?аерда бyлган?

?урматли ?амша?арлар сизларни ?изи?тирган ?y?он хонларинниг ?ар бирини ало?ида ёритиб борамиз. Улар нечта, кимлар бyлган, та?дирлари ?а?ида ?ис?ача маълумотлар берамиз, кузатиб боринг.

СЎЗБОШИ

Биргина чинор дарахти вояга етиб ул?айгунича ?анча тарихийжараёнлар yтиб кетган бyлади,э?тимол хонликлар даврининг жами бир чинор умрига тенг бyла олмагандир.

Доноликни севамизми, лаззат оламизми, нима учун севамиз ва лаззат оламиз?

?изи? саволлар. Чиндан ?ам доноликни барча бирдек севмайди, бирдек лаззат ?ам олмайди. Доноликни севиш билан доно бyлиб кyринишни хо?лаш бутунлай бош?а-бош?а нарсалар. Доноликни севиш узлуксиз yрганиш, тинимсиз yз билимсизлиги ва ну?сонлари билан курашишдир. Фа?ат доно бyлиб кyринишни хо?лаш эса худбинлик. У кишини кибр томон судрайди, бундай одамлар ?имматба?о либослар кийиб, лаззатли таомлар еб, ?ашаматли иморатлар ?уришни донолик деб тушунадилар. Албатта серобчиликда, чиройли ?аёт кечириш барчанинг орзуси, лекин уни ме?нат билан ?yлга киритиш асосий масала бyлиб, чинакам донолик ме?нат ?илмасликни, фаолиятсизликни ?оралайди. Донолик баркамоллик, севги, ижод, санъат томон етаклайди. Демак донолик баркамоллик ?амдир. Баркамоллик эса хо?ишларни жиловлаш, а?лга бyйсундиришдир. А?лга бyйсундирилган хо?ишлар нималарга ундайди – ?аётни севишга, нафа?ат yз ?аётини, балки наботот оламини, ?айвонот дунёсини, бутун борли?ни севишга, гyзалликни ?адрлашга ва yзи ?ам гyзаллик яратиш йyлида фаолият кyрсатишга ундайди. Демак донолар келажак учун масъул одамлар, улар ана шу йyлда фаолият кyрсатаётган жафокаш кишиларни парвариш ?илишлари, асраб-авайлашлари шарт. Ўтмишни чу?ур yрганиш, унга холис ?арай билиш, келажак учун ?илинаётган хайрли ишларнинг энг салмо?ли ?исмидир. Ана шундай хаёллар мени мозийга етаклади, yша даврларнинг баъзи бир лав?аларини ани?лаб, азиз китобхонлар ?укмига ?авола ?илдим.

?урматли китобхонлар 2009 йил муста?илликка эришганимизнинг 18 йиллиги ?y?он хонлигининг барпо бyлганининг 300 йиллигидир. Бу уч аср давомида оламда ?анча yзгаришлар бyлди. Инсоният ?анча-?анча жараёнларни бошидан кечирди. Лекин yтмиш ?ар доим у ?андай бyлганлигидан ?атъий назар келажак учун зарур ва ибратлидир. Ўтмишимиз ?а?идаги анчагина ёзувлар афсуски, бизгача етиб келмаган, етиб келганларининг ичида ?ам чалкашликлар мавжуд. Хонликлар давридан бир шингилгина маълумот ёритишга азм ?илиб мен анчагина мав?умликларга рyпара бyлдим. Хонликлар даврининг кyпгина во?еалари мав?умлик пардаларига yралиб, афсона ва ривоятлар билан ?оришиб кетган. Уларнинг ?ай бири афсона ва ?ай бири ?а?и?ат эканини мукаммал ?илиб ёритиш учун тарихчи мутахассисларимиз ва олимлар анчагина тер тyкишларига тy?ри келади. Мен yша ёритилиши лозим бyлган бинонинг бир донагина ?иштини ?yйиб бериш орзусида ?yлимга ?алам олдим. ?ужжатларга суянган ?олда баъзи во?еаларни бироз бадиийлаштиришга ?аракат ?илдим. Бу усул y?увчини илмий ?ужжатлар билан толи?тирмаслик учун ?илинган ?аракат.

Ижод, бу фикрлаш, фикрлаш эса ило?ийдир. Мен эркин фикрлаб, эркин та?мин ?илиб, ?ужжатлардан фойдаланиб яратган баъзи бир мисраларда хатоликка йyл ?yйган бyлсам сизлардан узр сyрайман.

Биз yша даврнинг ?иёфасини, реал жараёнларини тасаввур ?ила оламизми? ?иламиз, лекин тyла эмас. ?ар биримиз yз савиямиз ва билимимиз даражасида. Билимимиз, савиямиз эса ?ар хил, шунинг учун yтмиш ?а?идаги тасаввурлар хилма-хил, ранг-баранг ва ба?сли. Шундай бyлиши керак, шундай бyлиши фойдали. Демак yтмиш ?иёфасини тиклаш учун жуда кyп yрганиш лозим, чунки тара??иёт тинмай одимлайди. Одамлар, анжомлар, табиат ?атто yтмишдаги сyзлар ?ам yзгариб боради. Ўтмишни я?инро? билиш учун yзгариб борувчи инсониятни, табиатни, и?лимни ?атто урф-одатларни, санъат ва маърифатни, кийим-бошдан тортиб, нималарга эга эканликларини билишимиз керак.

?ар бир давр бизларни тара??иётнинг маълум по?онасига элтиб, сyнгра yтмишга айланади. Мавжуд кишиларга yша тара??иётнинг энг ю?ори ну?тасидан туриб фикр юритиш имконияти бор. Лекин биздан ю?орига кyтарилиш келажакка насиб ?илади холос. Ўтмишнинг ну?сонларини кyра олиш мумкин, келажакнинг нима ну?сонларга йyл ?yйишини билиш ?ийин. Инсониятнинг ма?сади ю?орилаш, ?уйи тушиш эмас.

Биз ушбу асаримизда ?y?он хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг yзига хос жи?атларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан ?андай бошланиб, ?аерда ва ?андай хайрлашди, нималарни ту?фа ?илиб ва яна нималарни юлиб кетди. ?андай хайрли ишлар ?илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар ра?на солди, миллатнинг ?урурини топтаган, унга зулм ?илган абла?лар кимлиги ?а?ида сyз юритамиз. Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.

Бир ва?тлар хонлар тy?рисида ижобий фикр билдириш мутла?о мумкин эмас эди. Уларни ?онхyр, зулмкор ?илиб кyрсатиш ва у даврларда мутла?о адолатли ишлар бyлмаган деб таърифлаш талаб ?илинарди, айни чо?да баъзи ижодкорлар yша хон ёки султонларни осмону фалакка кyтариб ма?тамо?далар. Бу икки хил усул ?ам тy?ри эмас. Биз yтмиш кишиларини ким бyлишларидан ?атъий назар, ?андай бyлган бyлсалар шундай таърифлашимиз лозим. Фа?ат шундай ?илсаккина келажак учун фойдали ва ибратли бyлади.

Афсуски, кyпгина замонларда айрим кишиларнинг ло?айдлиги ёки худбинликлари о?ибатида анча-мунча жараёнлар ёритилмай ?олади ёки бузиб кyрсатилади. Бундай но?ислик чинакам гyзалликларни бузиб кyрсатади, аксинча кераксиз ишлар мубола?а ?илинади.

Бундай нодонлик о?ибатида келажак учун зарур бyлган ?анчалик улу? ишлар изсиз йy?олиб кетади, бизлар учун yша ишлар атрофидаги мубола?алар, афсоналар, ривоятлар етиб келади. ?ар бир давр келажак учун масъул эканини билмай яшаши жиноятдир. Ўтмишнинг мав?ум асоратлари албатта келажакка маълум ми?дорда yз таъсирини кyрсатади. Адашиб ?олмаслик учун yтмишни чу?ур yрганиб тy?ри ёритишдан бош?ача йyл йy?. ?y?он хонликлари тy?рисида ?ужжатли ва бадиий асарлар талайгина ёзилган, кyплаб илмий ишлар ва диссертаyиялар ё?ланган. Унчалик кy?на, унчалик узо? бyлмаган бу давр менимча яхши ёритилмаган, баъзи бир тад?и?отчилар нотy?ри йyлдан юрганлари ?ам ани?. Тарихий-?ужжатли асарлар ?али жуда кyп ёзилиши лозим, айни?са улар бадиийлик шарбати билан су?орилиб, yша во?еа-?одисаларнинг сабаб ва о?ибатларини тy?ри ёритмо? жуда-жуда зарур. Хонликлар даври yтмишимиз, тарихимизнинг бир ?исми бyлгани учун ?ам yша даврларни билишга, yрганишга масъулмиз, шу заминда яшаганимиз учун янада.

Хурматли y?увчи, мана биз неча хил китоблар ва ?анча-?анча ?ужжатлар яна ?анча эскириб чанг босган ёзувларни титкилаб, тарихимизнинг бир лав?асини акс эттирдик. Ана шу ?ис?агина ёзувлардан маълумки, биз яшаб турган заминда боболаримиз, момоларимиз на?адар мураккаб, за?матли баъзан да?шатли йyлларни матонат ва ишонч билан босиб yтганлар. Бу ватаннинг келажагини, яхлитлигини таъминлаш учун ?анча тер ва куч-?айрат сарфлашган, ?он тyкишган, жон беришган. Биз бу бyстонни янада обод ?илишимиз, чаманзору бо?у бyстонларни, яшиллик салтанати-ю жонивор оламини, сайро?и ?ушлару булбулларини, шyх о?ар жил?алари-ю ан?орларини асраб авайлашимиз лозим. Мамлакатимиз олимлар, донолар, фидоийлар юртига айлансин. Менинг ба асарим юксак илмийликка ?ам бадиийликка ?ам даъвогарлик ?илмайди, ?изи?арли саргузашт ва ?икоялар билан безаганим ?ам йy?. Энг зарур керакли китоблар ва ?ужжатлар асосида yз муло?азамни ?ушиб, ?ис?агина yша даврни ёритишга ?аракат ?илдим. Бу асарни кичик бир ?yлланма деб ?абул ?илишларингни хо?лайман. ?айсидир дyстларимиз зикр ?илинган бу даврни кенгро? ёритиб мукаммал асарлар яратишади деб умид ?иламан. ?ана?адир хатолик ёки чалкашликка йyл ?yйган бyлсам, олдиндан узр сyрайман. Бу асар мукаммал илмийлик ёки бадиийликка даъвогарлик ?илмайди.

Ва?т yтиши билан кимларнидир манфаатига мослаб тарихни yзгартириб ёзиш каби буз?унчиликлар учраб туради. Бундай муд?иш хатолик кyпинча юртимизнинг гyзал кишилари ?иёфасини бузади, аксинча ?айсидир бадбашара кимсани улу?лаб юборади. Мен ана шундай но?исликдан э?тиёт бyлиб ?алам тебратдим.

ФАР?ОНА ВОДИЙСИ

То?лар орасида жойлашган водий. Тянь-шань, ?исор, Олой то? тизмалари билан yралган. Водий Ўрта Осиёдаги а?олиси энг зич жойлашган yлка. Андижон, Наманган, Ўш, Жалолобод, Мар?илон водийнинг энг ?адимий ша?арларидан ?исобланади. ?арбда ва Шимолий ?арбда ?y?он, Хyжанд, Конибодом, Ўратепа (Истрафшон) ша?арлари жойлашган. Жаннатмакон бу yлканинг табиати ранг-баранг, ерлари сер?осил, о?ар сойлар ва бо?у ро?лардан ташкил топган. А?олиси ?ам табиатига монанд хилма-хил бyлиб, yзбеклар, ?ир?излар, тожиклардан иборат. Бундан таш?ари неча хил элатлар ва миллатлар ёнма-ён, ?yни-?yшни бyлиб яшаб келганлар. ?y?он ша?ри атрофи бир неча йирик ?ишло? ва туманлар билан yралган бyлиб, бу ерда илм-фан, маърифат, ?унармандчилик яхши ривожланган эди. Водий Бухоро Амирлигига расман тобе бyлса-да, yлпон тyлашдан бош?а масалаларда муста?ил ва эркин бyлиб, а?олининг савияси, маданияти, жанговорлиги бош?а yлкалардан ю?ори эди. Водийда о?ар сувлар (Норин, ?орадарё, Сyх, Исфара, Шо?имардонсой, ?овасой, Чодаксой) кyп. Айни?са ер ости сувлари янада сероб. Водийнинг эрксевар, жасур одамлари учун Бухоро Амирлигига бyлган тобелик ё?мас, йирик ша?арлар тобеликдан юз yгириб муста?ил иш юритишлари натижасида зиддиятлар келиб чи?ар, го?о исён чи?иб катта хунрезликларни келтириб чи?арар эди. ?y?он ша?арлар ичида yзининг кyпгина хусусиятлари билан ажралиб туради. Фар?она водийсининг ?арбий ?исмида Сyх дарёсининг ?уйи о?имида жойлашган. Этимологияси ?а?ида турли фикрлар мавжуд. Кyпгина манбаларда «?авоканд» яъни «гyзал», «ё?имли» ёки шамол ша?ри маъносида учрайди. ?адимги ?y?он ?индистон ва Хитой карвон йyлида жойлашган бyлиб, му?уллар истилоси даврида вайрон ?илинган. XIV-асрга келиб ?y?он янгидан ?аддини тиклади. Гyзал ша?арлар ?аторидан жой олиб yзининг илгариги мав?еини тиклаб олди.

ШО?РУ?ХОН (БИРИНЧИ ХОН)

?укмрон энг аввало yз миллатининг энг ме?рибон кишиси бyлиши билан бирга уларнинг шифокори, yзидан воз кечган фидоийси бyлиши лозим.

Айтишларича, жангда ма?луб бyлиб чекиниб келаётган Бобур ва жангчилари ?y?он шари чеккасидан yтаётиб сой бyйида андак дам оладилар, жyнашларидан аввал, зарли либосларга yралиб олтин бешикка бойланган бир болани ташлаб кетадилар. Бу во?еадан yша мавзеда исти?омат ?илувчи «Чанкат», «Сарой» ва «Тар?ова» гуру?и вакиллари ого? бyладилар. Ул уч тоифа хал? болани эъзоз-икром билан олиб yз жойларига ?айтибдилар. ?уръа ташлаш йyли билан болани «тар?ова» жамоаси, жаво?ирлар ва олтин бешикни «сарой» ва «чанкат» жамоалари бyлишиб олибдилар. Боланинг номини Олтин бешик ?yйибдилар. Олтин бешикнинг шажараси ?уйидагидан иборат. Султон Элик, унинг y?ли Худоёр, унинг y?ли Му?аммад Амин, унинг y?ли Абул?осим, унниг y?ли Шо?мастбий ва ни?оят Шо?мастбийдан Шо?ру?бий дунёга келади.

Шо?мастбийни баъзи манбаларда Аширбек деб ?ам атайдилар. 1709 санада Минг ?абиласи билан Чодак хyжалари yртасида бyлиб yтган ?а?шат?ич уруш натижасида Минглар ?абиласи ?олиб чи?ди. «Кyк тyнли»лар исти?омат ?илувчи ерда ?алъа ?урилиб, «Хy?анд хонлиги»нинг дорилхалофатига айланди.

Олтин бешикдан икки юз йил yтиб дунёга келган Шо?ру?бий ни?оятда хушрyй, ?обилиятли ва жасур йигит бyлиб yсади. Шикор пайтида найза билан бир йyлбарсни ярадор ?илиб барчани ?ойил ?олдиради. Ўша даврларда ?y?онни (Хy?анд) Чодак «хожа»лари бош?ариб турардилар. Ўзбек жамоалари биргаликда масла?атлашиб Шо?ру?хонни хон ?илиб кyтарибдилар. Бу во?еани ва?тинча махфий тутишиб хийла ишлатибдилар. Хушрyй бир ?изни Чодак ?окимига турмушга чи?аришиб, тyй ?илибдилар, тyйга ташриф буюрган барча «чодак хожалари»ни сyйиб yлдирибдилар ва лашкар тортиб Чодакни забт ?илибдилар. Бу ишлар амалга ошгандан сyнг Шо?ру?хонни ?y?оннинг хони ?илиб кyтарибдилар. Икки сойнинг yртасига яъни «Кyк тyнли азизлар» мавзеига хонлик ?арорго?ини ?урибдилар. Бу во?еа 1709 йил (милодий) 1121 хижрий йилда содир бyлган. Шо?ру?бий yн икки йил хонлик ?илиб 1721 йилда вафот ?илган. Ундан уч y?ил таваллуд топган: Абдура?имбек, Абдулкаримбек, Шодибекдир.

«Тарихи Шо?ру?» асарида ?y?оннинг биринчи хони Шо?ру?хоннинг yлими билан бо?ли? бир во?еа эътиборни жалб ?илади:

Шо?ру?хон наманганлик Мулла Бозор Охунднинг муридларидан бирини yз хизматида ишлатиб юрар эди. Мулла Бозор Охунд ?y?онга келиб Шо?ру?хондан ул муридини озод ?илишини илтимос ?илади, хон илтимосни рад ?илади. Шайх хондан хафа бyлиб, бир муридининг уйига бориб, деворга Шо?ру?хон тасвирини тушириб, суратни y?-ёй билан отади. Ўша куни хоннинг ?yлига яра чи?иб вафот ?илган эмиш. Бу во?еа 1721 йили содир бyлган.

* * *

Шомастбийнинг обрy-эътибори жуда ю?ори бyлиб, давлатманд киши эди. Унинг тасарруфида сер?осил ерлар, бо?у ро?лар бyлиши билан бирга йил?и ва эчкилар, зотли сигирлар ва арабий отлари ?ам бор эди. Унинг хонадонида ?ар доим ме?мондорчилик ва зиёфат тинмас, теварак-атрофдаги энг хос кишиларнинг ?адами аримас, ёшу кексалар уни ?урмат ?илиш билан бирга хон авлодидан деб эъзозлашар эди. Олтинбешикхонни вояга еткурган бу оила, минглар уру?ининг (yзбекия) энг нуфузли хонадони ?исобланар, барча уру?, ?атто бош?а уру?лар ?ам уларга ?авас ?илиб ?урмат билан ?арар эдилар. Уларнинг насллари аксарият эркаклар бyлиб, бош?а нуфузли оилалардан келин олишар, бири-биридан гyзал, па?лавон йигитлар ул?айиб етишар, улар мав?еи жи?атидан ?ам йирик хонадон бyлиб, теварак-атрофларда бир-бирини ?yллайдиган хешу а?раболар бе?исоб, и?тисодий ва жисмоний ба?увват бу хонадон билан ра?обатлашадиган куч я?ин атрофда топилмас эди.

Тар?ова, Чанкат ?ишло?лари тy?айзорлар билан туташиб кетган, тy?ай ичи парранда-ю даррандаларга бой, ?уён-тулкилар югуришиб юришар, ?ир?овуллар патирлашиб учишар, онда-сонда бyри ва ?оплон каби йирт?ичлар ?ам учраб турар, ?атто ёввойи тyн?из ва йyлбарслар ?ам бор эди.

Шомастбийнинг энг севимли маш?улотларидан бири овга чи?иш бyлиб, тyн?ич y?ли Шо?ру?бий доимий ?амро?и эди.

– Шо?ру?, мен билан овга чи?асанми? – деди Шомастбий y?лига ме?р билан тикилиб.

– Албатта дадажон, ов ?илишни жуда хуш кyраман, – деди Шо?ру? ?увончи ичига си?май. – ?ачон борамиз?

– Эртага тонг чо?и.

Овнинг жуда гаштли бyлишига ишонган ота-бола бир неча маш?ур овчилар ?уршовида тy?айзорга кириб келишди.

– ?уло?ингда бyлсин y?лим, овчи жасур бyлиш билан бирга жуда зийрак ва сезгир бyлмо?и лозим. ?еч ?андай ?олатда шошилиб ?олмагин, ча??онлик билан шош?ало?лик бош?а-бош?а хусусиятлардир.

– Буни эсимдан чи?армайман, ота.

– Яхши, ?ар доим гапимга ?албинг билан ?уло? соласан, бу хусусиятинг улу?лик аломати. Сени келажакда катта ишлар кутмо?да.

– Ишончингиз учун ра?мат.

– Жуда ?ам ичкарилаб кетманглар, йyлбарслар ?ам борлигини эсдан чи?арма.

– Мен йyлбарс билан бир неча бор тy?наш келганман.

– Йyлбарс йирт?ичлар ичида жуда мард ?исобланади, у одамларга бесабаб ?ужум ?илмайди, лекин ёввойи тyн?из yта хавфли ма?лу?, ор?а-олдига ?арамай ?ужум ?илади, унча-мунча зарба билан нобуд ?ам ?илиб бyлмайди.

– Ота бизга рухсат берасизми?

– Майли y?лим бора?ол, Шомансур доим ёнингда бyлсин.

– Сизлар ?айси томонга борасизлар?
1 2 3 4 5 ... 9 >>
На страницу:
1 из 9

Другие электронные книги автора Хамидулла Абдуллаев