Оценить:
 Рейтинг: 4.67

Қўқон хонлари

Год написания книги
2013
<< 1 ... 5 6 7 8 9
На страницу:
9 из 9
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

«Кyзни юмгил, кyзга айлансин кyнгил» деган гапни кyп такрорлар эди. Чиндан ?ам Абдура?имбий кyпгина во?еа ва муаммоларни кyрмай ва эшитмай англай олиш ?обилиятига эга эди. Кyп ?олатларда индамай ?yя ?олиб сукут са?лар ёки «шундайми» дея кифояланар эди. Бирор гапни маъ?уллаш ёки эътироз билдиришга асло шошилмас, ?ар ?андай ?увончу ?ай?уларни хотиржамлик билан ?абул ?илар эди.

Ўзи хусусидаги гапларни четлаб yтирди, бу хусусияти билан сохта ма?товлардан ?оли ?оларди. Унинг яна бир безаги сохталик ва хушомадни ё?тирмас, хушомаднинг тагида манфаатдорлик ва худбинлик яширинганини кyп таъкидлар, ма?тов ?умдорни издан чи?аришини биларди.

Давр тyфонлари барча нарсаларни yз комига тортиб йy?отади ёки ?алок ?илади, лекин эзгулик ?ар доим бар?аёт. Эзгу ишларни ?ила олсак бизлар ?ам бар?аёт ?оламиз. Мансабдор ва мулкдор кишилар ?ар ?олда фаровон ?аётга эришганлар, бизларнинг вазифамиз оддий ёки ?имоясиз кишилар фаровонлиги учун ?ай?урмо?лик бyлиши керак, дер эди у.

Абдару?имхон жуда кyп амалга оширган ишлар ?атори мунтазам ва жисмонан чини??ан ?арбий ?yшинлар тузишга киришди ва бу ма?садига ?ис?а муддат ичида эриша олди.

«Тарихи Шо?ру?ий»дан лав?а

«?y?он хони Абдура?имбий 1733 санада ра?обатчилар томонидан уюштирилган суи?асд натижасида ёру? дунёдан кyз юмди». Баъзи манбаларда укаси Абдукаримбий томонидан yлдирилган дейилади. У 32 йил умр кyрди.

Энди ?y?он хонлиги Бухоро Амирининг ?yлдан кетган yлжаси эмас, аксинча унга хавф соладиган кучли душманга айланган эди.

АБДУЛКАРИМХОН (УЧИНЧИ ХОН)

Абдура?имхон вафотидан кейин Шо?ру?хоннинг иккинчи y?ли Абдулкаримхон ?y?он тахтига yтиради. Абдулкаримхон кyпро? ободончилик ва ?урилишлар билан шу?улланади. Унинг даврида кyпгина бинолар, работу мадрасалар ?урилади.

Шу давргача хонларнинг ?арорго?и «Кyк тyнлик азизлар» мавзесида жойлашган эди. Хонлик даврининг олтинчи йили яъни 1739 йилда эски yрда yрнига янги «Ўрдаи рафъи» ?урдиради ва атрофини баланд ?алъа билан yратади.

?алъанинг атрофига бир нечта дарвозалар yрнатилиб улар ?уйидаги номлар билан аталади:

1. Дарвозаи «?ата?он».

2. Дарвозаи «Мар?инон» (Мар?илон ша?ри шундай деб аталган).

3. Дарвозаи «Тошканд».

4. Дарвозаи «?айдарбек».

Дарвозалар yша даврда шу номлар билан маълум ва маш?ур эди.

«Тарихи Абдулкаримхон»да шундай дейилади:

«Бу тоза зотли шо?, бу мулкни обод ?илди, эски Ўрда биносини таъмир ?илишга у сабабчи бyлди, чиройли кyринишга эга Арки олий бунёд ?илди, ша?ар атрофига эса ?алъа ?урди». Абдулкаримхон yн саккиз йил хонлик ?илди, бу давр ?y?он тарихидаги осойишталик ва тинчлик йиллари эди, дейилади. Аслида шу йилларда ?y?онга ?алмо?лар бостириб келади (Ўин?-манжур бос?ини). Анчагина жангу жадаллардан сyнг сул? тузилиб, ?алмо?лар Абдура?имбийнинг y?ли Бобобекни гаров сифатида олиб кетадилар. Жун?ор ?алмо?ларининг бос?инчилиги ?а?ида кейинги сонларда батафсилро? гаплашамиз.

1164 йил хижрий 1750 милодий йилда хон вафот ?илди.

«Тарихи Туркистон» китобида у ?а?да шундай ёзув келтирилган:

Абдулкаримхон ибн Шо?ру?хон, Худо берган бир (улу?) Мир эди.

Ўн саккиз йил ?укумат сyргандан сyнг, ?айбдан «Иржи» (?айт) нидосини эшитди.

Вафотининг тарихини билмо?чи бyлсанг, Хирад (а?л) «сар бо ?азо» деб айтди.

?y?оннинг учинчи хони Абдулкаримбийни босиб yтган ?ис?ача йyли шулардан иборат.

Абдукаримбий ?укмдорлигининг кейинги йилларида, Ўрта Осиёда, айни?са, Фар?онада сезиларли даражада яна жангу жадаллар бошланди. 1740 йилга келиб Бухоро хонлигидаги и?тисодий ва сиёсий тангликлардан фойдаланган Эрон ?укмдори Нодиршо? Бал?ни босиб олгач, Бухоро томон ?yшин тортди. Худди шу пайтда Самар?анд ва Ша?рисабз музофотларида Абдукаримбийнинг о?аси томонидан тайин этилган ноиблар бош кyтариб, ало?идалик иштиё?ида ажралиб чи?ишга интилдилар.

1745 йиллар атрофида Чин (Ўин?) – Манжур давлатининг ?укмдорлари Шар?ий Туркистоннниг шимолий ?удудларига бир неча бор ?арбий юришлар уюштирди. Шундай юришлар натижасида ?алмо?ларнинг Жун?ор хонлиги ?атти? зарбага учраб, тор-мор бyлди. Натижада ?алмо? кyчманчиларининг бир ?исми Шимолий ?арбга йyналиб, ?озо?ларнинг Кичик ва Ўрта Жуз хонликларини босиб олди, иккинчи ?исми ?арб томон юриб, Фар?она томонга юриш ?илди. 1746 йилда Марказий ва Жанубий Тян-Шон ?удудларида исти?омат ?илувчи ?ир?из уру?лари ерини босиб олди.

?уллик асоратига тушиш хавфидан са?ланиб ?олиш умидида ?ир?из уру?лари ёппасига Фар?онанинг чyл ва то? этакларига кyчиб yтишга мажбур бyлдилар. Ўз навбатида бу во?еалар янги зиддиятлар келтириб чи?арган бyлсада, ?алмо?ларга ?арши кураш учун бирлашиш зарурати ?ир?излар билан иттифо? тузишга олиб келди.

Фурсатни тy?ри англаган Абдукаримбий ?алмо? ойротларига ?арши биргаликда курашиш шартномаси тузиб, ?ир?изларнинг водийдаги чyл ?удудларида жойлашишларига рухсат берди.

Туй?усдан ?ужум уюштирган Жун?ор ?алмо?лари yзларини муста?ил ?исоблаб келган Наманган ва Чуст бекларини бир зарбадаё? тор-мор этдилар ва Хy?анд сари йyл олдилар. Бундай нохуш во?еадан хабар топган Абдукаримбий уларга ?арши ?ипчо? Бачча ?yмондонлиги остидаги ?yшинни юборди. Лекин ?yшин енгилиб ?yмондон yлдирилади, жангчилар пароканда бyлиб ?ар томонга ?очиб кетадилар. ?алмо?лар юришда давом этиб, Хy?анд остоналарига я?инлашиб ?оладилар.

Жуда хавфли вазият вужудга келган эди, буни тy?ри тушунган миллат ва элатлар ?y?он хонлиги атрофида жипслаша бошладилар. Теварак-атрофдан ёрдамга ?yшинлар кела бошлади. Айни?са, ?ир?из y?лонлари ва Ўратепа дору?аси Фозилбийнниг лашкарлари ёрдамга шошилди. Абдукаримбий бошчилигидаги Хy?анд остонасида бyлган жангда ?алмо?лар ?а?шат?ич зарбага учраб чекинадилар, йyналишларини шимолга буриб, Тош?андни (Тошкент) босиб олдилар. Бундай улкан муваффа?ият ва вазиятдан тy?ри фойдаланган Абдукаримбий Наманган ва Чуст устига ?yшин тортиб, yзбошимча бек ва бекзодаларни жазолайди. Бу ерларни хонлик ерларига бутунлай ?yшиб олади. Абдукаримбийнинг тy?ри саъй-?аракатидан мамлакат яна yзининг яхлит ?олига ?айтди.

У жами бyлиб 47 йил умр кyрди.

АБДУРА?МОНХОН (ТЎРТИНЧИ ХОН)

1740-йиллар атрофида бутун, Ўрта Осиёда, айни?са, Фар?онада жангу жадаллар кучайиб борарди. Бухоро хонлигидаги и?тисодий ва сиёсий тангликлардан фойдаланган Эрон ?укмдори Нодиршо? Бал?ни босиб олгач, Бухоро сари ?yшин тортишни давом эттирди. Бундай парокандаликдан фойдаланмо?чи бyлган Самар?анд ва Ша?рисабз музофотларида ?y?он хонлигига ?арши кучлар бош кyтарди. Хонликнинг шимолий-шар?ий томонидан жун?ор ?алмо?лари Тян-Шон ?удудларида исти?омат ?илувчи ?ир?из уру?ларининг ерларини босиб олди. ?ир?из уру?лари yз юртини ташлаб Фар?онанинг то? этакларига кyчиб yтдилар. Абдулкаримнинг вафотидан кейин унинг y?ли Абдура?монбий хонлик тахтига yтирди.

?алмо? жун?орлари бу даврга келиб Фар?онага бостириб келди. Ю?орида зикр ?илганимиздек, сул? тари?асида олиб кетилган Му?аммад Ра?имхоннинг y?ли Бобобекхонни ?алмо?лар хон ?илиб кyтаришни талаб ?илдилар.

Аъёни вилоят узо? кенгашиб Эрдонабийни хон ?илиб кyтардилар. Абдура?монбийни Ёрмозорга элтиб Мар?илонга ?оким этиб тайинладилар. Бу во?еа 1751 (милодий) йилда содир бyлган эди. ?y?оннинг тyртинчи хони Абдура?монхон ?аммаси бyлиб 9 ой хонлик тахтида yтирди холос. Соддадил йигитча Абдура?монбий бу даврда пайдо бyлган ?аёт-мамот жангларини бош?ариш лаё?ати йy?лиги ани? эди. Давр бени?оя ?алтис эканлигини тушуниб етган миллат ва элатлар бирлаша бошладилар, жун?ор ?алмо?ларига ?арши бирлашган ?yшинлар сафи кундан кун кyпайиб катта кучга айланиб борар эди.

1749 йилда Абдукаримбий дунёдан кyз юмди. Бесаранжомлик ва ташвишли кунлар бошланди. Хоннинг вафоти сабабли вазият кескинлашиб тахт ворислари yртасидаги кураш авж олди. Хонларнинг yлими ?ам янги хон тайинланиши ?ам, юрт бошига кyргилик бyлиб ёпирилади. Маълум муддат тахт даъвогарларининг кураши азоб берса, яна бир муддат янги ?укмрон yз ифодасини топгунича тyполон ва хунрезлик бyлиши тайин. Бу сафар ?ам шундай бyлди.

1745-50 йиллар атрофида бутун Ўрта Осиёда, айни?са, Фар?онада жангу жадаллар кучайиб борарди.

?обилияти жуда чекланган Абдура?монбий салтанатни бош?аришда лаё?атсиз эканлиги кyриниб ?олди. Давр бени?оя ?алтис эканлиги аёнлашиб борарди, бир ё?дан Жун?ор ?алмо?ларининг тажовузи тугамаган бyлса, иккинчи томонда Чин-Манжур давлати водий ерларига кyз олайтира бошлаган. Соддадил йигитча Абдура?монбий бундай ?аёт-мамот масалалари ?ал бyлаётган даврда, ?укмронлик ?ила олмаслиги ани? эди.

Даврнинг ?алтис эканлигини тушунган миллат ва элатлар бирлашиб уларнинг сафи кундан-кун кyпайиб катта кучга айланиб борар эди.

ЭРДОНА (БЕШИНЧИ ХОН)

Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.

1750 (милодий) йил Му?аммад Ра?имхоннинг тyн?ич y?лини хон ?илиб кyтардилар. Ўта сезгир, нозик табиат, лекин тошба?ир бyлган Эрдона болалик чо?ини Ўрдада yтказди. Зе?ни унчалик yткир бyлмаган yйин?аро? ша?зода махсус мураббий ?yлида тарбия олиб савод чи?арди. Ёш болалигидан «уруш-уруш» yйинига ?изи??ан Эрдона, кейинчалик отаси Абдура?имбий билан ёнма-ён урушларда ?атнашиб жанг усулларини анчагина yрганган эди. Эрдонабек хушбичим ва хушруй йигит бyлгани сабабли, Ўрда амалдорларининг ?излари унга су?ланиб ?арашарди. Аммо у хезсифатро? бyлиб, нозанин гyзалларга парвойи фалак бyлиб, табиатан уларни хуш кyрмас эди. Уйланишни хаёлига ?ам келтирмаган Эрдонабек дyстлари билан майхyрлик ?илар, зиёфатларга ?атнашишга yч эди. ?атто бyзахона ва такяхоналарга бориб ичкиликбозлик ?ам ?илар эди. Ў?лининг бундай ножyя ва саё? юришларидан хабар топган Абдура?имбий зудлик билан уни уйлантириш тараддудига тушди. Ўн етти ёшида Ўрда амалдорларидан бyлмиш, парвоначининг ?изи Гулсумга нико?лаб, эл-юртга бир ?афта ош бериб, тyб томошалар yтказди.

Эрдонабек фа?ат битта орзу билан яшар эди, у ?ам бyлса отасидан сyнг ?окимиятни yз ?yлига олиш. Абдура?имбий вафотидан кейин ?окимият унга эмас Унинг амакисига тегди. Орадан yн олти йил yтиб у ни?оят орзусига эришди. Унинг ?окимият тепасига келган даврида тахт талашишлар ни?оятда зyрайган, кyпгина музафот ва ша?арларда yзбошимчалик авжга чи?иб, марказий ?окимият билан ?исоблашмай ?yйишлар авж олган, Ўратепа ва Исфара хонликка бyйсунмай ?yйган эди.


Вы ознакомились с фрагментом книги.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
<< 1 ... 5 6 7 8 9
На страницу:
9 из 9

Другие электронные книги автора Хамидулла Абдуллаев